W życiu musimy radzić sobie z wieloma przykrymi uczuciami. Czasem wynikają one z problemów dnia codziennego, bywają również skutkiem traumy, bardzo trudnych sytuacji bądź stresujących wydarzeń. Nic dziwnego, że nasza psychika próbuje się przed nimi bronić. Potrafi to robić na wiele sposobów. Chodzi o mechanizmy obronne.
Czym są mechanizmy obronne?
Często bywa tak, że zmiana trudnej dla nas sytuacji nie jest możliwa. Jedynie, na co mamy wpływ, to na nasze postrzeganie. Tak właśnie powstają mechanizmy obronne. Poprzez stosowanie pewnych nieuświadomionych zniekształceń w myśleniu czy percepcji rzeczywistości, można ochronić się przed wstydem, poczuciem winy, złością czy cierpieniem psychicznym.
Stosowanie mechanizmów obronnych jest zjawiskiem powszechnym. W wielu przypadkach pomagają one zachować psychiczną równowagę i przystosować się do rzeczywistości. Problem pojawia się, jeśli są stosowane zbyt często i zbyt intensywnie. Zdarza się także, że utrudniają nam konfrontację z trudnymi doświadczeniami i uczuciami, które mimo wszystko wciąż w nas tkwią i dają o sobie znać w postaci różnych przykrych symptomów. To, co ma nas chronić, staje się paradoksalnie przeszkodą na drodze ku uzdrowieniu czy poprawie samopoczucia.
Przykłady mechanizmów obronnych
Istnieje wiele przykładów mechanizmów obronnych. Jednym z najczęściej spotykanych jest projekcja, czyli przypisywanie swoich uczuć, lęku czy złości innym ludziom. Mechanizm ten pozwala na ulokowanie trudnych emocji w innym obiekcie. Przykład? Mąż wraca po ciężkim dniu pracy do domu, miał parę sytuacji, które wytrąciły go z równowagi. Witając się z żoną, pyta: “Dlaczego jesteś wściekła?”. Z projekcją na ogół wiąże się też mechanizm przemieszczenia uczuć czy opinii na inną osobę. Przykładowo, kobieta otrzymuje reprymendę od szefa, w jego obecności nie wyraża jednak swojej złości. Robi to dopiero podczas odbierania dziecka z przedszkola, krzycząc na niego.
Kolejnym mechanizmem obronnym jest reakcja upozorowana – kiedy nasze zachowanie przeczy temu, co czujemy lub myślimy. Przykładowo, możemy wylewnie gratulować komuś sukcesu, którego bardzo zazdrościmy. Często stosowanym mechanizmem jest również fiksacja, czyli stosowanie wyuczonych zachowań (schematyzm działania), a także intelektualizacja – czyli rzeczowe i chłodne myślenie, które „wyłącza” trudne emocje i pozwala skupić się na działaniu. Nierzadko ludzie stosują także mechanizm zaprzeczenia, np. alkoholik uważa, że potrafi kontrolować swój nałóg.
Mechanizmy, które “chronią” ale nie pomagają
Niektóre mechanizmy potrafią nas przez lata „chronić” przed trudnymi doświadczeniami, bólem czy nieakceptowanymi częściami własnego „ja”. Często należy do nich tzw. wyparcie. Dana osoba może np. zwyczajnie nie pamiętać, że przydarzyło jej się coś przykrego. Z drugiej strony, może doświadczać nieuzasadnionego lęku, mieć koszmary czy odczuwać fizyczny ból w danej części ciała, bez medycznego uzasadnienia. Inny mechanizm, to tzw. identyfikacja z agresorem. Np. dziecko, które doświadczyło przemocy w dzieciństwie, samo zaczyna ją stosować, chociażby w szkole, wobec rówieśników czy w dorosłości, wobec własnych bliskich.
Wiele osób, które doświadczyło traumy, zwłaszcza w dzieciństwie, stosują mechanizm zwany dysocjacją. Oznacza ona utratę integracji między ciałem, wspomnieniami a tożsamością. Na jej podstawie rozwijają się przykładowo takie zaburzenia jak osobowość wieloraka, amnezja dysocjacyjna czy opętanie. Mają one przede wszystkim chronić przed ogromem cierpienia, jaki dana osoba w sobie nosi. W efekcie jednak pogłębiają przykre symptomy i często uniemożliwiają szczęśliwe życie.
Zdrowe mechanizmy obronne
Mechanizmy obronne nie zawsze prowadzą do zaburzeń psychicznych. Mogą być dojrzałą i zdrową odpowiedzią na doświadczane trudności. Jednym z nich jest humor. Dzięki ironii, żartom czy nawet sarkazmowi, można złagodzić odczuwany dyskomfort i zdystansować się do trudnej sytuacji. Innym przykładem jest tłumienie. W przeciwieństwie do wyparcia, dana osoba świadomie decyduje się nie skupiać na pewnych uczuciach czy wspomnieniach, kierując swoją uwagę na zdrowsze obszary życia. Mówiąc o dojrzałych mechanizmach obronnych, często podaje się przykład sublimacji. Polega ona na zmianie nieakceptowanego społecznie impulsu na cenione formy aktywności. Przykładowo, osoba o dużym popędzie seksualnym uprawia często sport, zaś osoba odczuwająca złość lub agresję, zaczyna malować mroczne obrazy.
Przedstawione mechanizmy obronne to jedynie przykłady, jest ich o wiele więcej. Każdy z nas ma tendencję do sięgania po konkretne z nich, a niektóre mogą być już utrwalone i blokować nasz rozwój. Stosowane mechanizmy obronne dużo mówią o naszej psychice, sposobach radzenia sobie, doświadczeniach rodzinnych czy przeżytych trudnościach i traumach. Ich znajomość pozwala nam też ze zrozumieniem potraktować zachowania bliskich osób – zdecydowanie łatwiej jest bowiem zauważyć mechanizmy obronne u innych, niż u siebie. Zmierzenie się z nimi nie zawsze jest konieczne, najczęściej można się z nimi skonfrontować w trakcie psychoterapii.