Czym jest czas? Intuicyjnie każdy z nas wie, co znaczy to pojęcie, choć niełatwo jest je zdefiniować. Wydawać by się mogło, że czas jest czymś obiektywnym i jednakowym dla każdego z nas. Liczne badania psychologiczne oraz antropologiczne pokazują jednak, że ludzie różnią się tym, jak postrzegają czas. To z kolei ma ogromny wpływ na ich życie.
Czas – perspektywa kulturowa
To, jak przeżywamy czas, w dużej mierze zależy od naszej kultury. Polska zdecydowanie należy do kultury czasu zegara (Clock Time), która cechuje się naciskiem na punktualność i życiem według harmonogramu. Dla ludzi przynależących do tej kultury ważne jest to, żeby ich zegarki zawsze wskazywały poprawną godzinę. Jest ona charakterystyczna dla krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo.
Niektóre państwa można zaliczyć do kultury czasu wydarzeń (Event Time). Istotnym elementem wyznaczającym czas jest w tym przypadku dane wydarzenie, a nie harmonogram czy wskazówki zegara. Ludzie nie przejmują się aż tak bardzo tym, jaka jest aktualnie godzina. Skupiają się raczej na konkretnym wydarzeniu i jego znaczeniu. Czas może być ignorowany, rozciągany lub manipulowany w zależności od okoliczności. Kultury czasu wydarzeń zamieszkują przede wszystkim Afrykę, Amerykę Południową i Azję Południową.
To nie jedyny podział kultur pod względem ich myślenia o czasie. Społeczeństwo zorientowane na przeszłość ceni sobie tradycję i znane rozwiązania. Przyszłość rozumiana jest zawsze przez pryzmat przeszłości. Dużym szacunkiem cieszą się w tej kulturze osoby starsze. Przykładem takich wspólnot mogą być ludy Afryki. Społeczeństwo zorientowane na przyszłość szuka nowych rozwiązań i idei, skupia się na planowaniu. Charakterystyczne dla tej kultury jest to, że ludzie przyjmują długoterminową perspektywę. Ma to miejsce np. w Japonii. Społeczeństwa nastawione na teraźniejszość skupiają się przede wszystkim na tym, co jest „tu i teraz”. Tradycje i wierzenia dostosowywane są do aktualnych wydarzeń, zaś ludzie są spontaniczni, nastawieni na doświadczanie przyjemności i skupieni na chwili obecnej. Do kultury tej zaliczyć można Stany Zjednoczone. Amerykanie często zmieniają pracę i przeprowadzają się w inne miejsce, jeśli tylko im się to opłaca lub spotkają się z atrakcyjną ofertą.
To nie jedyne różnice między poszczególnymi kulturami. Istnieją społeczeństwa, zwłaszcza w kulturach Wschodu, gdzie czas pojmowany jest cyklicznie. Toczy się on od wschodu do zachodu słońca, od jednej pory roku do drugiej, od jednego święta do następnego, od urodzin do śmierci. Cykle te powtarzają się od samego początku świata, zaś czas w sam w sobie jest nielimitowany. Przeszkody, problemy i możliwości powracają do człowieka, on sam jednak może być mądrzejszy, a co za tym idzie, podejmować trafniejsze decyzje. W tych kulturach ważna jest więc cierpliwość. Skontrastować z nimi można społeczeństwa, które pojmują czas linearnie. Popularna jest w nich metafora życia jako drogi. Ma ona swój początek (narodziny) i koniec (śmierć). Ważne jest więc planowanie przyszłości, zwiększanie tempa i postęp. To myślenie jest charakterystyczne dla społeczeństw uprzemysłowionych.
Czas – perspektywa osobista
Myśląc o czasie, fascynująca jest nie tylko perspektywa antropologiczna, ale również psychologiczna. Philip Zimbardo i John Boyd to amerykańscy psychologowie, którzy spędzili ponad 10 lat nad badaniem tzw. perspektywy czasowej. Wyodrębnili ich aż pięć:
Przeszłość negatywna. Osoby, u których dominuje ta perspektywa, skupiają się na przeszłości, przede wszystkim na przykrych wspomnieniach. Powracają one myślami do minionych problemów, rozpamiętują to, co im się nie udało, przywołują ciężkie chwile i traumatyczne doświadczenia.
Przeszłość pozytywna. Są osoby, które mają skłonność skupiać się na przeszłości, wspominając ją ciepło i z sentymentem. Przywołują one radosne i pełne szczęścia obrazy ze swojego życia, często są przywiązane do tradycji i relacji z bliskimi.
Teraźniejszość hedonistyczna. Ta perspektywa jest charakterystyczna dla osób, które żyją „tu i teraz”, nie przejmując się za bardzo tym, co było, czy konsekwencjami swoich zachowań. Lubią one nowe doświadczenia, spontaniczne podejmują decyzje i szukają intensywnych doznań.
Teraźniejszość fatalistyczna. Jest to perspektywa oznaczająca brak poczucia wpływu na swoje życie. Ludzie, których ona charakteryzuje, czują się bezbronni wobec świata, zakładając, że rzeczywistość nie jest od nich zależna. W zależności od osobistych przekonań ma być ona w rękach Boga, przypadku, władzy czy losu.
Przyszłość. Osoby zorientowane na przyszłość starają się przewidywać to, co się stanie i planować. Podejmując decyzję, zastanawiają się, jakie będą jej konsekwencje. Lubią one wyznaczać sobie cele i do nich dążyć, są ambitne i głodne sukcesu. Teraźniejszość nie jest dla nich ważna, liczy się wyobrażona przyszłość.
Według badaczy u każdej z osób dominuje jedna z pięciu powyższych perspektyw. To z kolei przekłada się na zachowanie. Osoba nastawiona na pozytywną przeszłość raczej weźmie do rąk album ze zdjęciami, niż ołówek i kartkę, aby wyznaczyć sobie ambitny cel i sposób jego realizacji. Z kolei osoba nastawiona na negatywną przeszłość może mieć problem, aby cieszyć się obecnym życiem, które jest obiektywnie całkiem dobre. Człowiek nastawiony na teraźniejszość w sposób hedonistyczny łatwiej popadnie w nałóg, zaś osoba skupiona na przyszłości może być tak zajęta pracą, że nie znajdzie czasu na to, aby spędzić go z rodziną.
Żadnej z wyróżnionych perspektyw czasowych nie można uznać za najlepszą. Każda z nich ma swoje zalety i wady. Zimbardo i Boyd zalecają więc, aby starać się pozostać elastycznym i patrzeć na życie z różnych perspektyw. Choć nie jest to łatwe zadanie, może pomóc nam rozwiązać wiele życiowych problemów. Najważniejsza jest więc świadomość. Warto czerpać z przeszłości, cieszyć się teraźniejszością, a zarazem zwracać się ku przyszłości, stawiając na rozwój.
Czas jest taki, jakim go spostrzegamy i jak spostrzega go nasza kultura. Przeszłość, teraźniejszość oraz przyszłość mogą mieć różną wartość i znaczenie. Warto na początku uświadomić sobie, że czas można definiować na różny sposób. To zdecydowanie poszerza perspektywę, pozwalając nam wybierać spośród wielu podejść i przekonań. Paradoks polega na tym, że stworzyliśmy obiektywne wskaźniki mierzenie czasu, podczas gdy on sam pozostaje wciąż czymś subiektywnym, wymykając się definicjom. Każdy z nas może więc określić, czym jest dla niego czas i przypisać mu wybrane przez siebie znaczenie.
Źródła:
1) Kwiatkowska A., Czas z perspektywy kulturowej: nie zawsze punktualność jest cnotą króla [w:] pod redakcją: Sądek G. , Bedyńska S., Życie na czas. Perspektywy badawcze spostrzegania czasu,
2) P. Zimbardo, J. Boyd, Paradoks czasu.