Czym jest świadomość? Każdy z nas intuicyjnie rozumie to pojęcie. Próba jego definicji wciąż jednak trwa. Świadomością zajmuje się wiele dziedzin, jak medycyna, filozofia, psychologia, kognitywistka, a nawet informatyka. Każda z nich ma swoją perspektywę, co nie ułatwia stworzenia spójnej definicji świadomości.
Świadomość – co to jest?
Świadomość to fundamentalny stan psychiczny, dzięki której można zdawać sobie sprawę ze zjawisk wewnętrznych (jak własne emocje czy myśli) oraz tych zewnętrznych. To najbardziej powszechna definicja świadomości. Jeśli jednak zgłębić sprawę, okazuje się, że nie jest ona taka prosta. Czy świadomość wymaga posługiwania się językiem? Czy konieczna do jej posiadania jest umiejętność rozpoznawania własnego „ja”? Czy w jej definicję powinno włączyć się dodatkowe kryteria jak umiejętność podejmowania decyzji bądź obserwacji? Okazuje się, że świadomość to pojęcie, które można dzielić na drobne. Jego istota wciąż nam się jednak wymyka. Bycie świadomym to więc tajemniczy proces, który daje nam dostęp do myślenia i czucia. Wiemy, że jesteśmy świadomi, ale nie umiemy wytłumaczyć dlaczego.
W poszukiwaniu świadomości
Świadomość ściśle powiązana jest z pojęciem umysłu, które oznacza aktywność mózgu. Nic dziwnego, że naukowcy próbują stworzyć model neurologiczny świadomości. Nikomu jednak to się jeszcze nie udało. Nie wiemy do końca, jak technicznie wygląda świadomość i z jakimi obszarami mózgu ją wiązać. Trudno się jednak temu dziwić. Ciężko jest bowiem badać coś, co nie ma konkretnej definicji, czego nie umiemy określić.
Świadomość a psychologia
W psychologii i psychoterapii często mówi się nie tylko o świadomości, ale też o podświadomości i nadświadomości. Pojęcia te są bardzo ważne w zrozumieniu dlaczego człowiek odczuwa dane emocje czy podejmuje konkretne decyzje. Świadomość zawiera myśli i uczucia, które są nam dostępne, umiemy je nazwać. Podświadomość przechowuje wszystkie procesy zautomatyzowane, np. umiejętność jazdy samochodem czy włączenia czajnika. Są one wyuczone, nie wymagają więc świadomości. Z kolei nieświadomość zawiera różne emocje, wspomnienia, fantazje, które są przez człowieka nieakceptowane. Składuje on je więc w miejscu, do którego nie ma na ogół dostępu. Te ukryte treści często są jednak powodem cierpienia czy notorycznie popełnianych życiowych błędów. Ujawniają się one w symboliczny sposób w snach czy twórczości artystycznej. Najlepszym sposobem na ich odkrycie jest psychoterapia.
Świadomość w rozumieniu potocznym
Świadomość w potocznym rozumieniu jest pojęciem intuicyjnym. Często mówimy o podjęciu świadomych decyzji czy świadomości ryzyka. Ratownik medyczny, który udziela pacjentowi pomocy po wypadku, w pierwszym momencie próbuje ustalić, czy jest on świadomy. Coraz częściej mówi się o świadomym życiu, które oznacza harmonię i równowagę, a także współczucie i szeroko pojętą duchowość. Świadomość często traktowana jest jako synonim wiedzy. „Nie miałem świadomości, że to wykroczenie” – może powiedzieć kierowca do policjanta. Jak widać, nawet w potocznym języku ciężko jest o konkretną definicję świadomości. Mimo to posługujemy się tym wieloznacznym pojęciem w sposób płynny.
Czy zwierzęta są świadome?
Przez długi okres czasu uważano, że świadomość to coś, co definiuje człowieka. A potem pojawiły się sensacyjne nagłówki w gazetach mówiące o tym, że delfiny czy świnie są świadome. Nie ma jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie, czy faktycznie tak jest. Znów wracamy do problemu definicji – w zależności jak ją rozumiemy okazuje się, że zwierzęta mogą posiadać świadomość lub nie. Im ogólniejsza definicja, tym łatwiej przypisać tę zdolność naszym braciom mniejszym. Co pokazują badania? Okazuje się, że wiele ciekawych rzeczy. Na przykład sroka potrafi rozpoznać swoje odbicie w lustrze, a pies umie zidentyfikować się po zapachu. Znaczna liczba zwierząt może odczuwać różne emocje, część z nich posiada także pamięć autobiograficzną. Argumentem za tym, że zwierzęta posiadają świadomość, jest to, że nasze mózgi są spokrewnione, a nawet wykazują tę samą aktywność.
Tajemnica świadomości
Pamiętam, że jako świeżo upieczona studenta psychologii, byłam bardzo podekscytowana wykładem na temat świadomości. W jego trakcie usłyszałam jednej komentarz, który utkwił mi w pamięci i zmieniło diametralnie moje myślenie o procesach psychicznych człowieka. Pani profesor powiedziała wówczas: „Czy małpa wie, że jest małpą? Nie wie. Gdyby wiedziała, stałaby się człowiekiem.”
Być może nigdy nie dowiemy się do końca, czym świadomość jest.